Sancağa Çıkma Usulü (Sancak Sistemi) Nedir?

Osmanlı Devleti temelde monarşik bir devletti. Ülke Osmanlı hanedanı tarafından yönetilmekteydi. Bu sebeple şehzadelerin eğitimi için sancağa çıkma usulü çok önemliydi. Zira şehzadeler müstakbel Osmanlı padişahı idi. Sancak sistemi sayesinde bir sancağı yöneten şehzade devlet tecrübesi kazanmış oluyor, ilerleyen zamanlarda padişah olması durumunda ise acemilik çekmeden ülke yönetimini sağlayabiliyordu.

KPSS’ye hazırlanan arkadaşım yazının uzunluğundan korkma. Aklına takılan bütün soruların cevabını bulacaksın. Ben yazarken çok keyif aldım. Senden de yorum bekliyorum. Yine de kısa ve öz olsaydı iyi olurdu Hocam dersen konunun sonunda “SONUÇ” başlığına bakabilirsin. Orada konuyu ozetledim.

10. Sınıf tarih dersi için gelen arkadaşım sancağa çıkmak nedir, faydaları nelerdir, neden kaldırıldı, kaldırılması ne gibi olumsuz sonuçlar doğurdu ve benzeri bir sürü sorunun cevabını bu yazım da bulabilirsin.

Sancak sistemi Osmanlı Devleti’yle başlamış bir uygulama değildir. Benzer uygulamalar daha önceki Türk İslam devletlerinde de görülür. Mesela Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu da uygulanan Atabey sistemi gibi. Osmanlı da ki sancak sistemine lala sistemi dersek eğer bu sistemin Selçuklu versiyonu da ağabeylik sistemi olur otomatik olarak. Atabeylik ile Osmanlı’daki sancağa çıkma sistemi arasındaki en önemli fark atabeylik sisteminde şehzadeler asker bakma yetkisinin de verilmesidir. Bu yetki merkezi otoriteyi büyük ölçüde sarsmakta idi. Bu noktada Büyük Selçuklu Devleti yıkılınca kurulan atabeylikleri hatırlarsın.

Şehzade Nedir? Nasıl Bir Eğitim Alır?

Osmanlı Devleti’nde padişah oğullarına “şehzade” veya “çelebi” denirdi. Şehzade kelimesi Farsça kökenli olup batı da kullanılanın prens kelimesinin doğuda ki karşılığıdır. Sadece Osmanlı’ya has bir kavram değildir. Padişah hariç Osmanlı hanedanın tüm erkek üyelerine verilen unvan şeklinde tanımlamak daha doğrudur aslında. Padişah olamayan padişah oğullarının oğulları da şehzade olurlar.

Konuyu okuduktan sonra en son da bulunan sorularla öğrenme düzeyini ölçmeyi unutma.

Osmanlı Devleti’nde her şehzade potansiyel padişah adayı idi. Zira 1. Ahmet döneminde uygulamaya konulan “ekber ve erşed sistemi”ne kadar hangi şehzadenin padişah olacağına dair bir kural yoktu. Bu durumda tüm şehzadelerin çok iyi bir eğitimden geçmesi gerekiyordu. Şehzadeler genellikle 15 yaşına kadar saray da eğitim görürlerdi. Devrin en önemli alimlerinden dini, ilmi ve idari dersler alırlardı. Askeri eğitimde aldıktan sonra ki eğitimleri sancakta devam ederdi.

Sancağa Çıkma Usulü Nedir? Nasıl Uygulanırdı?

Saray eğitimini tamamlayan şehzadeler genellikle 15 yaşına geldiklerinde sancağa çıkarlardı. Şehzadeler 15 yaşında sancağa çıkar şeklinde net bir kural yoktur. Zira 2. Mehmet 8 yaşında, 2. Bayezid 7 yaşında, Kanuni’nin oğlu Şehzade Mehmet 20 yaşında sancağa çıkmışlardır. Sancağa çıkan şehzadeler “çelebi sultan” unvanı kullanırlar, sancağı yöneterek devlet tecrübesi kazanırlardı. Yanlarında gönderilen tecrübeli devlet adamlarına “lala” denirdi. Lalalar sancak yönetiminde çelebi sultanlara rehberlik eder, iyi bir padişah adayı olarak yetişmelerini sağlamaya çalışırlardı. Çelebi Sultanın yetişmesinden birinci derecede sorumlu olan lalası çelebi sultanın yaptığı bir hata karşısında durumu divana bildirme hakkına sahipti.

LALASI TARAFINDAN ŞİKAYET EDİLEN ŞEHZADE: Merak ettim Hocam, var mı böyle şehzade diyorsan. Linke tıkla, sayfa 14’te 🙂 https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/1392/tur

Osmanlı tarihinde sancağa çıkma uygulaması ilk defa Orhan Gazi döneminde başlamıştır. Balıkesir alındıktan sonra Orhan Gazi buraya oğlu Süleyman Paşa’yı atamıştır. Dolayısıyla Süleyman Paşa sancak sisteminin uygulandığı ilk şehzadedir. Ammavelakin bu sistemden geçen ilk Osmanlı padişahı değildir. Sancağa çıkma usulünden yetişipte tahta geçen ilk Osmanlı Padişahı 1. Murat Hüdavendigar’dır. (Rumeli Fatihi namıyla anılan Süleyman Paşa, Orhan Gazi’den bir yıl evvel vefat etmiştir.)

Sancağa çıkma usulünü tam anlamıyla kurallara bağlayan 2. Mehmet’tir. Kanunname-i Ali Osman’da sancak sistemini yasalaştırmıştır. Sancağa çıkan şehzadenin yanında pek çok devlet görevlisi olurdu. Kendine ait divan kurardı. Şehzade sancağı yönetirken lalası da bir bakıma veziriazamı olurdu. Şehzade sancağın yönetimi haricinde savaş çıktığında ya İstanbul’da taht kaymakamı olarak kalır, ya da komutan olarak ordu da görev alırdı. Bütün bunları değerlendirdiğimizde bu sisteme bir nevi çıraklık evresi diyebiliriz. Şehzadeler ustalarının yanında (lala) devlet tecrübesi kazanırlardı. Böylece cülus ettiklerinde hiç zorlanmadan devleti yönetirlerdi.

CÜLUS NE DEMEK HOCAM? DİYORSAN TIKLA 🙂 Cülus Töreni, Cülus Bahşişi ve Kılıç Alayı Nedir?

Osmanlı’da Şehzade Sancakları Nerelerdir?

Sancak, Osmanlı taşra teşkilatında beylerbeyliğinden sonra en önemli idari birimdi. (Gümümüzde sancak – il, sancakbeyi de vali şeklinde düşünülebilir.) Şehzadelerin gönderildiği sancaklar ağırlıklı olarak Anadolu’da idi. En önemli şehzade sancakları Manisa, Amasya, Trabzon, Konya ve Kütahya idi. Bunun yanında Balıkesir, Isparta, Antalya, Kefe, Semendire, Sivas, Karaman, Bolu ve Kastomonu’da şehzade gönderilen sancaklardandı. Bu sancaklar arasında en çok padişah yetiştiren sancaklar Saruhan yani Manisa ve Amasya sancağıdır.

Osmanlılar tarafından fethedildiği tarihten itibaren şehzadelerin tahtgâhı olan Amasya , Şehzade Bayezid’in 1559 tarihinde İran’a firar etmesinden sonra şehzade (çelebi sultan) sancaklığından çıkarılmış ve bu tarihten sonra Amasya’da hiçbir şehzade görevde bulunmamıştır.

Kaynak: http://www.amasya.gov.tr/osmanli-donemi

1. Murat (Hüdavendigar)	Bursa ve Eskişehir (Sultanönü)
1. Bayezid (Yıldırım)	Eskişehir, Amasya ve Kütahya
1. Mehmet (Çelebi)	Amasya
2. Murat	Amasya
2. Mehmet (Fatih)	Amasya ve Saruhan (Manisa)
2. Bayezid (Sofu)	Amasya
1. Selim (Yavuz)	Trabzon, Semendire-Vidin
1. Süleyman (Kanuni)	Kefe ve Saruhan (Manisa)
2. Selim (Sarı)	Konya, Saruhan (Manisa), Kütahya
3. Murad	Amasya ve Saruhan (Manisa)
3. Mehmet	Saruhan (Manisa)

DİKKAT: Pek çok internet sitesinde Anadolu dışındaki tek şehzade sancağının Kefe olduğu yazmaktadır. Malesef bu bilgi eksiktir. Anadolu dışındaki tek şehzade sancağı Kefe değildir. Kefe haricinde bir de Rumeli’de Semendire vardır.

Şehzade gönderilen sancaklara bakılırsa eğer büyük çoğunluğunun Anadolu’da ve daha önce bir beyliğin başkenti olduğu dikkatimizi çeker. Osmanlı’nın yıkılmış olan bir beyliğin başkentine şehzade göndermesinin temel sebebi o bölge halkının gönlünü almaktır. Bir bey tarafından yönetilmeye alışmış halk bir şehzade tarafından yönetilecektir. Yine sancaklara baktığımızda Anadolu dışında şehzade sancaklığı yapan iki sancak dikkatimizi çeker; Kefe ve Semendire.

Bunlardan Semendire’ye özel parantez açmak gerekir. Osmanlı Devleti’nde şehzadeler Rumeli’de sancakbeyliği verilmezdi. Bu durumun temel sebebi Rumeli savaş alanı sayıldığından ve batılı devletlerin etkisinde olmasıdır. Rumeli’de yaşanan bir savaş esnasında müstakbel Osmanlı padişahının esir alınması ve bu durumun doğurabileceği sonuçlar düşünülemezdi. Semendire bir istisnadır. Rumeli’de olupta şehzade sancağı olan tek sancaktır. Şehzade Selim’in babasına karşı giriştiği taht mücadelesinde kendisine Semendire sancakbeyliği verilmiştir.

YAVUZ’UN TAHT MÜCADELESİ İÇİN BİR BAK DERİM: Karıştıran Savaşı

Sancağa Çıkma Usulünün Kaldırılması ve Sonuçları

Peki bu kadar faydalı olan sancak sistemi neden kaldırıldı? Sancaktan tahta çıkan ilk padişah 1. Murat’tan, sancaktan tahta çıkan son padişah olan 3. Mehmet’e kadar sancak sisteminin olumlu tarafları görüldüğü gibi olumsuz tarafları da görüldü. Sancağa çıkma usulünün kaldırılmasının temel sebebi yaşanan taht kavgaları idi. Tamam sancak sistemi çok faydalı idi, şehzadeler devlet tecrübesi kazanıyor idi, ona da eyvallah ama gelgelelim şehzadeler başkentten uzaktaki sancaklarında kontrol edilemez durumda kalıyorlardı. Ansızın padişah öldüğünde tahta geçemeyen şehzadeler isyan bayrağını açıyor ve bu durum devletin bekası için tehdit oluşturuyordu.

Osmanlı tarihinden bu duruma birçok örnek gösterebiliriz. 1. Murat döneminde Şehzade Savcı Bey (Osmanlı tarihindeki ilk şehzade isyanı) ile başlayan bu isyanlar devlet için büyük tehdit oluşturmuştur. Tabi bütün şehzade isyanlarını buraya yazamayız ama özellikle Cem Sultan olayını hatırlatmakta gerekir. Cem’in Papa’nın eline esir düşmesi devletin dış politikasının daha pasif olmasına sebep olmuştur.

YAZI DAHA FAZLA UZAMASIN. MERAK ETTİYSEN ŞUNA TIKLA: II. Bayezid ve Cem Sultan

Bu sebepler dolayısıyla 3. Mehmet döneminde sancağa çıkma usulü kaldırıldı. 3. Mehmet’in sancağa çıkma usulünü kaldırması kendisine sancakta yetişerek tahta geçen son Osmanlı padişahı olma özelliği kazandırdı. Oğlu 1. Ahmet ise sancağa çıkmadan tahta geçen ilk Osmanlı padişahı olmuştur.

ZURNANIN ZIRT DEDİĞİ YER: Sancağa çıkma usulünü kaldıran padişah olarak bazı kaynaklar 3. Mehmet diyor, bazı kaynaklar 1. Ahmet. Hangisi doğru? Hatta 1987’de ÖSYM sorduğu bir soruda net bir şekilde 1. Ahmet diyor. (Soruyu görmek istersen buraya tıkla. 7. Soru) Peki cevap ne Hocam diyorsan beraber düşünelim. Sancak sistemi şehzadelere uygulanır. Sancağa çıkmadan tahta çıkan ilk padişah 1. Ahmet ise 1. Ahmet’in şehzadeliği döneminde sancak sistemini kaldırma şansı yoktur. Bunu babasının yapmış olması gerekir. Dolayısıyla sancağa çıkma usulüne son veren padişah 3. Mehmet’tir.

Padişah 1. Ahmet döneminde ise sancak sistemi yerine kafes usulü uygulamaya konmuştur. Yukarıdaki paragrafta ki aynı mantığı uygularsak kafes sistemini başlatan 1. Ahmet’tir ama kafes uygulamasından tahta geçen ilk padişah, kardeşi 1. Mustafa’dır. Sancağa çıkma usulünün kaldırılmasının sonuçları şunlardır:

• Kafes uygulaması başlamış, tahta geçme adayı olan şehzadeler sarayda özel odalarında kontrol altında tutulmuştur.
• Taht kavgalarının önüne geçilmiştir. Bu açıdan merkezi otorite güçlenmiştir.
• Şehzadeler devlet tecrübesi kazanmadan devlet tecrübesi tahta geçmişler ve devlet yönetiminde sorunlar yaşamışlardır.
• Şehzadeler sancağa çıkmadığından halk ile bağları koptu. Halkın sorunlarını göremediler dolayısıyla halkın sorunlarıyla ilgilenemediler.
• Kafese kapatılan şehzadelerin bir kısmı zamanla aklı dengelerini kaybettiler. Devlet işleri ile ilgilenmediler.

Sonuç

Osmanlı Devleti’nde şehzadelerin tecrübeli bir devlet adamı (lala) eşliğinde sancağa gönderilmesine sancağa çıkma usulü denir. Ağırlıklı olarak Anadolu’da bulunan şehzade sancaklarının en önemlileri Amasya ve Manisa’dır. Orhan Gazi döneminde başlayan sancağa çıkma usulünün en önemli faydası şehzadelerin devlet tecrübesi kazanmasıdır. Sancak sisteminden yetişen ilk padişah olan 1. Murat’tan sancak uygulamasından tahta geçen son padişah olan 3. Mehmet’e kadar padişahların büyük çoğunluğu devlet otoritesini daha kolay sağlamışlardır. Bunun yanında aynı padişahlar döneminde sancağa çıkma usulünden kaynaklanan pek çok şehzade isyanı dolayısıyla taht kavgası yaşanmıştır. Taht kavgalarına sebep olduğundan 3. Mehmet döneminde sancak sistemi kaldırılmış, 1. Ahmet’ten itibaren şehzadeler sarayda kafeslere kapatılmıştır. Kafes uygulamasından tahta geçen padişahlar devlet yönetme tecrübesinden yoksun şekilde tahta geçmişlerdir.