İlk Türk Devletlerinde Edebiyat ve İlk Örnekleri

Eski lise 1 müfredatında yer alan yeni müfredatta ise daha çok konu içlerine serpiştirilen İlk Türk Devletlerinde Edebiyat konusu aynı zamanda lise 3 tarih dersi Türklerde Eğitim ünitesi içinde yer almaktadır.

İlk Türk Devletlerinde Edebiyat

Türklere ait ilk içerik dili örnekleri, Orta Asya’da meydana çıkıp gelişen Türk edebiyatının temelini oluşturur.
Bunların en eski örnekleri, çoğunlukla Göktürk alfabesiyle yazılmış olan kabir taşları üzerindeki yazıtlardır.
Bu taşlar, Orhun Kitabeleri ile Talas ve Yenisey yazıtlarıdır.

Göktürk Kitabeleri

8. asır başlarında dikilmiş olan Orhun Yazıtları, Yadrinsef (N.M.Jadrincev) aracılığıyla 19. asırda (1889) keşfedilmiş, ilk olarak, 1893 senesinde Danimarkalı dil bilimci Wilhelm Thomsen (Vilhem Tomsen) aracılığıyla okunmuştur.
En önemlileri, II. Köktürk Devleti‘nin mühim devlet adamları Bilge, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilmiş olanlarıdır.
Yazıtların bir yüzü Çince olup, öbür tarafları Köktürk alfabesiyle yazılmıştır.
Orhun Yazıtları üçü kocaman olmak üzere bazı dikili taşlar halindedir.

l- Tonyukuk Yazıtı

İki farklı taş sütun üzerine, 720-725 tarihleri aralarında dikilmiştir.
Yazılar soldan sağa biçiminde yazılmıştır. Burada Göktürklerin ünlü devlet adamı Tonyukuk, ilk önce Kutluk Kağan devrini anlatmakta, nihai olarak kendisinden bahsederek, öğütler vermektedir.
Yazıtın çevresinde başları kırılmış sekiz tane heykel bulunmaktadır.

2- Kültigin Yazıtı

Bilge Hakan aracılığıyla , kardeşi Kültigin yerine 732 senesinde dikilmiştir.
Bu anıt, birden çok parçadan olan birleşik bir mimari halindedir.
Taşın her tarafında, üstten aşağıya gerçek Köktürk alfabesiyle yazılmış yazılar yer alır . Batıya bakan yüzünde Çince içerik bulunmaktadır .

Kültigin ve Bilge Hakan yazıtları, Kültigin’in atabeyi olan Yolluğ Tigin aracılığıyla yazılmıştır.
Yazıtlarda Köktürk Devleti’nin kuruluşu ve yükselişi, Kültigin ve Bilge Hakan’ın kahramanlıkları, başarıları anlatılmakta, Türk milletine öğütler verilmektedir.
Göktürk Devleti tarihi bakımından en mühim kaynak olma özelliğini taşımaktadırlar.

3- Bilge Kağan Yazıtı

“……. Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye babam hakanı, annem hatunu yükseltmiş (olan) Tanrı onlara ülke veren Tanrı (kendilerini) Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye beni o Tanrı hakan olarak (tahta) oturttu. Muhteşem bir kavmin üzerine hakan olmadım. İçte aşsız, dışta elbisesiz korkak ve zavallı bir kavmin üstüne hükümdar oldum Küçük kardeşim Kültigin (ve iki şad) ile sözleştik. Babamızın ve amcamızın kazandığı milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım. Gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kültigin ile iki şad ile ölesiye kadar çalıştım.
Bu kadar cehd edip (çalışıp) müttehit (birlik olan) milleti ateş, su (yani vahdetsiz) kılmadım. Ben kendim hakan olduğumda etraftaki yerlere varmış olan kavim ölü ve bitik bir halde yayan ve çıplak olarak geri geldi.
Kavmi yükselteyim diye yukarı (kuzey) Oğuz kavmine karşı, ileri (doğu) Kıtan, Tatabı kavimlerine karşı, beri (güney) Çinlilere karşı büyük ordu (île) on iki (defa) sefer ettim, muharebe ettim. Ondan sonra Tanrı buyurduğu ve talim olduğu için kısmetim olduğu için ölecek olan milleti diriltip doğrulttum, çıplak kavmi elbiseli, fakir kavmi zengin kıldım, az kavmi çok kıldım.Gayrı (başka) ülkelerden, gayrı (başka) hakanlardan daha iyi kıldım. Dört taraftaki kavmi hep muti kıldım. Düşmansız kıldım. (Bunlar) hep bana itaat etti…….”
Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987, s.41-44
Bilge Kağan adına 735 yılında dikilmiştir.

Orhun Yazıtları’nın Türk Tarihi Açısından Önemi

Türk tarihi ile ilgili haber verici bu abideler , Türklerin yazılmış bilinen ilk belgelerdir.
Türk ismin geçtiği ilk Türkçe yazı özelliğini taşırlar.
Yazıtlarda, Türk adı ilk olarak bir milleti söylemek üzere kullanılmıştır.
Türk dili ve edebiyatının en eski örneğidir.
Türk yazısının en eski alfabesiyle yazılmıştır.
Orta Asya kültürünün en açık olarak dile getirildiği doküman özelliğini taşırlar.
Yazıtlarda, Türklerin tarihlerinin araştırılmasına olanak verici , ekonomik, toplumsal ve kültürel hayatlarıyla ilgili veriler bulunmaktadır.
Yazıtlar, yalnızca kabir taşları olmayıp, tüm Türk boylarına seslenen siyasî bir beyanname karakterini taşımaktadır.

4- Orhun Bölgesindeki Öbür Yazıtlar

Orhun kısmında , bunlardan diğer pekçok yazıt da bulunmaktadır . ( Ortada ve Kuzey Moğolistan’da )

Talas ve Yenisey Yazıtları

Orhun Yazıtları’ndan hariç , Talas ve Yenisey nehirleri dolaylarında da Türk yazıtları bulunmaktadır.
Yenisey Yazıtları, Orhun Yazıtları’ndan daha da eskidir.
Yazıtların birkaçı haricinde , diğerleri kabir taşları halindedir.

Uygur ve Kıpçak Edebiyatı

Uygurlar da Türk edebiyatına elit örnekler vermişlerdir.
Göktürklere ilişkin edebî yapıtların çoğu yazıtlar şeklinde iken, Uygurlara ilişkin olanlar yazma şeklindedir.
Bulunan yapıtların çoğu Budizm ile ilgili dinî metinlerdir.

Türk dili ve edebiyatının en mühim hazinelerinden biri de Kodeks Kumanikus (Codex Cumanicus) isimli Kıpçak lügatidir. Kumanlar, Kırım yarımadası ve Don civarındaki Cenevizlilerle yakın ticarî ilişkiler kurdular. Bu ilişkilerin sonucunda , İtalyan misyonerlerin kaleme aldıkları bu eser; Kıpçakça, Latince ve Acemce olmak üzere büyük ihtimal XIII. asırda yazılmıştır.

Başlıca Türk Destanları:

Hunların (Oğuzların) : Oğuz Hakan Destanı
İskitlerin (Saka) : Alper Tunga Destanı
Göktürklerin : Ergenekon Destanı
Uygurların : Göç ve Türeyiş Destanları
Kırgızların : Manas Destanı

Destanlar ve efsaneler, Türklerin İslamiyet’ten evvelki , tane , inanç ve dünya biçimleri ile ilgili haber verici zengin kaynaklardır.