Türkiye’de Çok Partili Yaşama Geçiş Denemeleri

Cumhuriyet Halk Fırkası (9 Eylül 1923)

• Kurucusu, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’tür.
• Türkiye’nin ilk siyasi partisidir. (Kuruluşu 9 Eylül 1923’tür) Halk Fırkası adıyla kurulan bu parti, 10 Kasım 1924’te Cumhuriyet Halk Fırkası adını almıştır.
• Atatürk yapacağı yenilikleri, uygulayacağı ilkeleri CHF’nin programına yazdırarak, bu parti aracılığıyla geniş halk yığınlarına ulaşmayı amaçlamıştır.
• Parti ekonomide devletçiliği savunur. (Devletçilik: Büyük yatırımların devlet eliyle gerçekleştirilmesi, özel teşebbüsün yok sayılmaması tersine desteklenmesidir.)
• 12 Eylül Askeri Müdahalesinin ardında kapatılan CHF, tekrar açılmıştır. Ülkemizin en uzun ömürlü siyasi partisi olmuştur.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

Cumhuriyetin ilanını ve arından yapılan inkılâpları içine sindiremeyen ve Cumhuriyet Halk Partisi’nin yönetimine karşı olan gruplar örgütlenmeye başlamışlardır. Bu çalışmalar, cumhuriyet döneminin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluşuyla sonuçlanmıştır (17 Kasım 1924).

• Türkiye’nin ikinci siyasi partisi ve ilk muhalefet partisidir. Ekonomide liberalizmi savunur.
• Kazım Karabekir, Ali Fuat, Refet Bele, Rauf Orbay, Adnan Adıvar tarafından kurulmuştur.
• Parti programında “Partimiz dini inançlara saygılıdır.” ibaresine ye verilmiştir.
• Parti kısa zamanda rejim karşıtlarının eline geçti, bu da beraberinde isyan getirdi.

Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925)

Şeyh Said İsyanın Nedenleri:

• Mevcut rejimin yıkılmak istenmesi (Saltanat ve hilafet karşıtlarının kışkırtması)
• İngilizlerin kışkırtması
• Kürt devleti kurma düşüncesi
• TCF’nin meclisteki tavırlarının eski rejim yanlılarını cesaretlendirmesi

Şeyh Said İsyanına Karşı Alınan Önlemler:

• Fethi Bey, başbakanlıktan ayrıldı, yerine İsmet Bey geldi.
• Yeni Hükümet, Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkarmıştır. Kanuna göre her türlü rejim muhalifi kurum ve kuruluşlar susturulacaktır.

Bu yasa çerçevesinde

• İstiklal Mahkemeleri yeniden kuruldu.
• Bölgede olağanüstü hal ilan edildi.
• Bölgeye asker gönderildi.

Şeyh Said İsyanın Sonuçları:

• İstiklal Mahkemelerinde asiler gerekli cezalara çarptırıldı.
• Çok partili yaşam için henüz erken olduğu görülerek Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı. Gerici faaliyetler durduruldu. Rejimi eleştirmek yasaklandı.
• Ordumuz isyanla uğraşırken hırpalandı ve zaman yitirdi. Bu da Musul’un kaybında önemli etken oldu.

Mustafa Kemal’e Suikast Girişimi (16 Haziran 1926)

• Yapılan yeniliklerden rahatsız olanlar ile Mustafa Kemal’e karşı kişisel kini olanlar onu öldürmek istemişlerdir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasında sonra muhalif grup boş durmamış ve rejim aleyhinde çalışmalarını gizliden gizliye sürdürmüştür. Özellikle eski İttihat ve Terakki Partisi içinde bulunanlar, bu muhalefet grubu içinde yer almıştır.
• Olay 1926’da İzmir’de gerçekleşmiştir. Mustafa Kemal’i öldürerek mevcut rejimi yıkacaklarına inanan bir grup eski rejim yanlısı, başarısız bir suikast girişiminde bulunur.
• İstiklal Mahkemelerinde yargılanan asiler gerekli cezaya çarptırılır.
• Bu olayın ardından devlet kademelerindeki İttihat ve Terakkiciler tasfiye edilmiştir.

Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos 1930)

Serbest Cumhuriyet Fırkasının Kurulma Nedeni:

• Meclis’te CHF tek partiydi ve eleştirilemiyordu. Geniş halk yığınlarının farklı görüş ve isteklerini meclise taşımak, daha demokratik bir düzen oluşturmak için SCF kurulmuştur.
• Bir başka nedeni de şudur: 1929 yılında dünya devletleri büyük bir ekonomik bunalıma düşmüştü. Bu durum doğal olarak Türkiye’yi de etkilemiştir. hükümetin denetlenmesi gerekliydi. Belki de yeni kadroların iktidara gelmesi sıkıntıları atlatmakta yararlı olurdu.
  • Partinin kurucusu Fetih Okyar’dır. Parti CHF’ye benzer ancak ekonomide liberalizmi savunur.
  • Ne yazık ki bu parti de eski düzen yanlılarının eline geçince kısa zamanda kapatıldı (17 Kasım 1930).

Menemen Olayı (23 Aralık 1930)

SCF’nin kapatılmasından kısa bir süre sonra mevcut rejimi yıkma amacıyla Menemen’de bir olay yaşandı. İsyancıların, Yedek Subay Öğretmen Mustafa Kubilay’ın başını kesmesi ile tırmanan olaylar kanlı sonuçlandı.

Ordu kısa zamanda olaya el koymuştur. İsyan karşısında askeri mahkemeler kurulmuştur. Asiler cezalandırılmıştır.

Türkiye’de Çok Partili Yaşama Geçiş Denemelerinin Sonuçları

• Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması Şeyh Sait İsyanı’na, SCF’nin kurulması da Menemen olayına sebep olmuştur. Din adına cinayetler işlenmiştir. Yeterli siyasi olgunluğa ulaşılmadığını gören Atatürk bir daha böyle bir denemede bulunmayacaktır.