Tarih Portalı – Tarih Öğretmeni Tarih Portali
Gümrü Antlaşması, 3 Aralık 1920 tarihinde TBMM Hükümeti ile Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti arasında imzalanmıştır. Doğu sınırının belirlenmesi yönünde yapılan üç antlaşmanın ilkidir. TBMM’nin uluslararası alanda imzaladığı ilk antlaşma olduğundan Ermenistan, TBMM’yi tanıyan ilk devlet olmuştur.
Gümrü Antlaşması Maddeleri ve önemini konusu TYT, AYT ve KPSS’de soru potansiyeli taşır.
Doğu sınırımızı belirleyen tüm antlaşmaları aynı anda görmek için BUYRUN. Doğu Sınırımızın Çizilmesinde Etkili Olan Antlaşmalar
| Tarih | 3 Aralık 1920 |
| Taraflar | TBMM Hükümeti X Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti |
| Ermeni kaynaklarındaki adı | Alexandropol Antlaşması |
| TBMM Adına İmzalayanlar |  Kâzım Karabekir Kapancızâde Hamid Bey Süleyman Necati |
| Coğrafi Değişiklikler | Kars Sancağı’nın tamamı ve Tuzluca ilçesi Türkiye topraklarına katıldı, |
İçindekiler
Antlaşma Öncesi Gelişmeler
Brest-Litowsk Antlaşması ile Rusya, 1. Dünya Savaşı’ndan çekilince Elviye-i Selase Osmanlı Devleti’ne geçti. Kafkas Cumhuriyetleri’de Batum Antlaşması ile bu durumu kabul etmek zorunda kaldı. Mondros Ateşkes Antlaşması sonrası Osmanlı Devleti bölgeden çekildi. Ermenilerde Doğu Anadolu’da bazı yerleri işgal etti. Bölgede Ermeni Mezalimi başladı.
Bu dönemde yaşanan Sovyet Rusya – TBMM yakınlaşması çerçevesinde Moskova’ya gönderilen Türk Heyeti, Sovyet Rusya ile barış görüşmelerine başladı. (20 Ağustos 1920) Lakin bu görüşmeler esnasında Sovyet Rusya’nın Ermenistan lehine toprak talebinde bulunması (Bitlis, Van ve Muş illerinin Ermenistan’a verilmesini istediler.) Sovyet Rusya ile yapılacak barış antlaşmasının rafa kalkmasına sebep oldu.
Doğu Cephesi Komutanı Kazım (Karabekir Paşa) 28 Eylül 1920’de 15. Kolordu ile harekete geçti. (Kazım Karabekir Paşa 9 Haziran 1920’de’yı tam yetki ile TBMM tarafından Doğu Cephesi Komutanı olarak atanmıştı.) 29 Eylül’de Sarıkamış, 30 Ekim’de Kars (15. Kolordu Kafkas Tümeni Komutanı Albay Halit Bey (Karsıalan) yönetiminde), 7 Kasım’da Gümrü alındı.
Gümrü Antlaşmasının Maddeleri
Barış görüşmeleri 20 Kasım 1920’de Gümrü’de başladı. 3 Aralık 1920’de anlaşmaya varıldı. Böylece Doğu Cephesi’nde savaş sonlanmış oldu.
- Türkiye ile Ermenistan arasındaki savaş durumu sona ermiştir.
- Kars, Sarıkamış, Kağızman ve Iğdır Türkiye’de, Gümrü Ermenistan’da kalacaktır.
- Nahçivan’a Ermenistan karışmayacak, Türkiye koruyuculuğu altında kalacak, daha sonra bölge geleceğine plesibit ile karar verecektir.
- Ermenistan’a askeri sınırlamalar getirilmiştir. Zorunlu askerlik olmayacaktır. Erivan’da bulunacak olan Türkiye büyükelçisi bu durumu denetleme yetkisine sahiptir. Ermenistan talep ederse TBMM Hükümeti silah yardımında bulunacaktır.
- Her iki taraftan savaş veya herhangi bir kıyıma katılmamış olanlar bir yıl içinde eski sınırlar içindeki yurtlarına dönebilirler.
- TBMM Hükümeti savaş tazminatı almaktan vazgeçmiştir. Her iki tarafta savaş esnasında oluşan zarar ve tasarruf haklarına verilen zarardan aklanmıştır.
- TBMM Hükümetini Erivan Hükümeti’nin egemenliğini geliştirme ve güçlendirmesi için her türlü yardımda bulunmayı kabul etmektedir.
- Ermenistan, Sevr’den doğan haklarından vazgeçecek ve Türkiye’ye karşı düşmanca bir faaliyette bulunmayacaktır.
- Ermenistan’da yaşayan Müslümanların din ve kültürel yaşamlarını özgürce yaşamaları sağlanacaktır. Ermenistan Baş Müftüsü TBMM tarafından onaylanacaktır.
- Her iki taraf diğer tarafın kendi ülkelerinden transit geçişlerine engel çıkarmayacaktır.
- Anlaşma ile birlikte iki taraf arasında ticari ve diplomatik ilişkiler başlayacaktır.
- Anlaşma hükümleri Ermenistan tarafından yerine getirildikten sonra TBMM işgali altında bulunan topraklar boşaltılacak, tutsaklar geri verilecektir.
Gümrü Antlaşmasının Önemi ve Sonuçları
Antlaşmanın imzalanmasından bir gün sonra Ermenistan, Bolşevik Kızıl Ordu tarafından işgal edildi. Dolayısıyla Gümrü Antlaşması onaylanmamış bir antlaşma olarak tarihe geçti. Öyle de olsa TBMM Hükümeti açısından çok önemli sonuçlar doğurdu.
- TBMM’nin uluslararası alanda ilk antlaşması ve ilk siyasi-diplomatik zaferidir.
- Ermenistan TBMM’yi tanıyan ilk devlet olmuştur.
BİR BAK DERİM: TBMM'yi Tanıyan Devletler
- Sevr ilk defa geçersiz sayılmış ve Sevr’i tanımayan ilk devlet Ermenistan olmuştur.
- Doğu sınırlarında Misak-ı Milli gerçekleşmiştir. Misak-ı Milli’yi kabul eden ilk devlette Ermenistan olmuştur.
- Tarihte ilk kez bir antlaşmada Anadolu için Türkiye tabiri kullanılmıştır.
- Doğuda büyük oranda güvenlik sağlanmıştır. Bunun üzerine doğudaki birliklerin büyük bölümü batıya kaydırılmıştır.
- Büyük Ermenistan hayali son bulmuş, Ermeni Meselesi kökten çözülmüştür.
- Bu mücadele de TBMM rüştünü ispatlamış, Moskova’da Sovyetler ile yapılmakta olan görüşmelerde TBMM’nin elini güçlendirmiştir.
- Sovyet Rusya’dan gelebilecek yardımlara koridor oluşturulmuştur.
Sonuç
1. Dünya Savaşı sonrası imzaladığımız Mondros Ateşkes Antlaşması sonrası Doğu Anadolu’da Ermeni işgalleri başlamıştır. Bu işgaller Sevr Antlaşması ile önemli bir dayanak elde etmiştir. Doğu Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa’nın gerçekleştirdiği Doğu Harekatı ile Türk ordusu büyük zafer kazanmış ve bu zafer Gümrü Antlaşması ile taçlandırılmıştır.
İlk kapanan cephe olan Doğu Cephesi’nın kapanmasıyla milli mücadelenin ağırlık merkezi Batı Cephesi’ne kaydırılmıştır. Diplomatik açıdan büyük önem arz eden bu antlaşma ile TBMM Hükümeti ilk defa bir devlet tarafından tanınmış, Sevr’in geçersizliğini Ermenistan’a kabul ettirmiştir.
Kazanılan bu zafer ve bu antlaşma Rusya’nın Milli Mücadeleye bakış açısını değiştirmiştir. Rusya Milli Mücadeleye daha fazla önem vermeye başlamıştır. Antlaşma sonrası Ermenistan Rus işgaline girdiğinden onaylanmayan antlaşma daha sonra imzalana Moskova ve Kars Antlaşması ile perçinlenmiş ve doğu sınırımız nihayi durumunu almıştır.
Yararlandığım Kaynaklar
http://diad.mfa.gov.tr/diad/kutuphane/Kurucu_Anlasmalar/gumru-anlasmasi-fransizca.pdf
http://diad.mfa.gov.tr/diad/kutuphane/Kurucu_Anlasmalar/gumru-anlasmasi-osmanlica.pdf
https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/istiklal-harbi/
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/368105
https://www.kafkas.edu.tr/dosyalar/sobedergi/file/008/6_0.pdf
