İlk Türk Devletlerinde Yazı ve Dil

Eski lise 1 müfredatında yer alan yeni müfredatta ise daha çok konu içlerine serpiştirilen İlk Türk Devletlerinde Yazı ve Dil konusu aynı zamanda lise 3 tarih dersi Türklerde Eğitim ünitesi içinde yer almaktadır.

İlk Türk Devletlerinde Yazı ve Dil

Türk Dili ve Yazısı

Türkçe, Ural-Altay dilleri ailesindendir,
Türk yazısının ilk örneğine VIII. asır başlarında yazılan Köktürk Kitabeleri’nde rastlanılmaktadır. ( Bu yazıtlarda görülen Türkçe gelişmiş bir dildir.)
Türk dili, XIII. asır süresince , farklı alfabelerle anlam sahası buldu. Bunların en eskisi ve Türklere has olanı Göktürk, ikincisi ise Uygur alfabesidir. Bunun dışarısında Türkler, Soğd, Brahmi, Süryanî, ender olarak Tibet ve Çin alfabeleri haricinde, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmışlardır.

Göktürk Alfabesi :

En eski Türk yazısı olma özelliğini taşır. V. ve IX. asırlar içinde Yenisey mezar taşları ve Göktürk Yazıtları’nda görülmektedir.
Göktürk yazısına, karakter benzerliği sebebiyle , eski İskandinav, Germen yazısı (runik) na benzetilerek, “runik Türk yazısı” ismi da verilir.
Göktürk harflerinin karakteri, işaretlerin esas olarak keskin düz çizgilerden meydana gelmiş olması ve bitişmemesidir.
Yazı sağdan sola yazılır, kelimeler, aralarına üst üstüne iki nokta konarak birbirinden ayrılır.
Orhun alfabesi 38 harften oluşur. Bunların 4’ü sesli, 34’ü ise sessiz harflerdir.
Bu alfabenin ilk örneklerine Orhun Yazıtları’nda rastlandığından Orhun alfabesi de denilmektedir.

Uygur Alfabesi :

Eski Türklerin yazıda kullandıkları 2. ulusal alfabesi Uygur alfabesidir.
Uygur yazısı, Soğd alfabesinden alınmıştır. Uygurlar, Soğd alfabesini geliştirerek, bir takım minik ek ve değişikliklerle kendilerine has bir abece haline getirmişlerdir.
Uygur yazısı, sağdan sola gerçek yazılırdı. Alfabede 18 harf vardır ve harfler çoğunlukla birbirleriyle bitiştirilir.
VIII. asrın ilk yarısında kullanılmaya başlamış, diğer Türk kavimleri içinde da yayılmıştır. X. asırdan bu yana yerini Arap alfabesine bırakmakla beraber anında ehemmiyetini kaybetmedi.
Moğol hakimiyetinin kurulmasıyla (XIII. asır ) yine canlanmış, uzunca zaman Moğolların resmî yazısı olmuştur.

Matbaa :

Kağıt ve baskı taktiği Uygurlarca bilinmekte idi. Baskı tekniğini (matbaa) ilk kullananların Çinliler olduğı görüşünün yanında , bir bölüm uzmanlar da matbaanın ilk öncesinde Uygurlarda kullanıldığı görüşündedirler.
Matbaanın, batıya yayılmasında Uygurların kocaman rolü olmuştur. ( Avrupa, Moğollar tarafından XIII. asırda Uygur baskı tekniğinden haberdar olmuştur.) Gutenberg matbaanın mucidi değil yalnızca geliştiricisidir.
Uygurlar, Avrupa’dan asırlar öncesinde kağıdı biliyorlardı. Kağıdı, öncesinde Araplar, VIII. asırda ele geçirdikleri esirlerden öğrendiler ve Semerkant’ ta bir kağıt imalathanesi kurdular. Kağıt, XI. asırda Arap fetihleriyle İspanya’ya, buna bağlı olarak Avrupa’ya yayılmıştır.