Orta Asya Türk Sanatı (İslamiyet öncesi)

A.ORTA ASYA TÜRK SANATI (İSLAMİYET ÖNCESİ)

– Sanatın oluşumunda nelerin belirleyici olduğunu sorulacak.
Hunlar M.Ö.3yy – M.S. 3yy
Göktürkler 6yy – 8 yy
Uygurlar 8 yy – 13 yy

1-) SÜSLEME / RESİM SANATI

a-) Hun Türklerinde kumaş, keçe ve çadır üzerine aplike tekniği ile yapılmış süslemeler görülür. Süslemelerde konu olarak; kaplanla dağ keçisinin grifonla geyiğin ya da bu tür hayvanların savaşımları betimlemiştir. Hayvan figürleri stilize olarak yapılmıştır. Figürlerde renk,çizgi uyumu ve dengesi mükemmeldir.
Hun resim sanatının oluşmasında Şamanizim’in ve kutsal hayvan töreni inancının etkileri vardır. En güzel örnekler: Pazırlık ve Noin – ula kurganlarından çıkarılan keçe parçaları üzerinde bulunmuştur.(Noin – Ula Moğolistan’da Baykal Gölü kıyısında , Pazırlık Sibirya’ da Altaylar’da)

Aplike: Kumaş üzerine renkli parçaların yapıştırılmasıyla elde edilen süsleme.

Figür: İnsan ve hayvan şekli.

Kurgan: İçinde mezar odası bulunan yığma tepeciklere denir.

Grifon: Kartal başlı, kanatlı, aslan vücutlu mitolojik yaratık.

Stilize: Bir şeklin asıl karakterini koruyarak belirgin yanları ile şematize edilmiş haline denir (Üsluplaştırma).

b-) UYGUR RESİM SANATI

Uygur resim sanatında Budacılığın , Maniheizim ve İslam dininin etkileri açıktır.
Budacılık dönemi
Örnekler :
Daha 500 yılda Tapgaç Türkleri Tunghuog (Çin Gobi Çölü) deki mağaraların duvarlarına Budizimle ilgili resimler yapmışlardır.
Uygur Türkleri 7 yy’ dan sonra Budacılığın kabul ederek (Çin ) Sorcuk , Bezeklik ve Hoçodaki mağaraların duvarlarına Budist resimler çizmişlerdir.( Fresk tekniğiyle)
Maniheizm dönemi
Örnekler:
8 yy’da Budacılığın yanına Mani dininde etkili olmuştur.(İran’dan)Turfan ve Kara Hoça da kitap minyatürleri ve duvar resimleri bulunmuştur( 8 – 9 yy) .
Budacılık dönemi ve Maniheizm dönemi resimlerinde görülen ortak özellikler:
1)Konu olarak ; Rahipler, adakçılar,müzisyenler
2)Renk olarak;koyu mavi, koyu kırmızı ve parlak renkler
3)Süsleyici motif olarak; çiçek sarmaları, salkımlar kullanılmıştır.
4)Figürler sıralama biçiminde ve simetrik olarak yerleştirilmiştir
(kompozisyon olarak).

Uygur resimlerinde 8 yy’a kadar figürlerin altına o kişilerin adları yazılmıştır.
Daha sonra yüzlerde gerçekçi portre etkisi görülmeye başladığı için bu uygulamadan vazgeçilir.

İslamiyet dönemi
Moğol istilasından sonra Uygurlu sanatçılar Moğol sultanlarının yazdırdığı el yazmalı kitapların minyatürlerini yapmışlardır.Bu yüzden Uygur Budist ve Maniheist sanatının etkilerini Moğol İslamiyet döneminin minyatürlerinde de
açıkça görebilirz.
Örnek: Cami-üt Tevarih (Reşidettin’in Moğol sultanı Olcayto Hudabende adına yazdığı kitap)

2) ORTA ASYA TÜRK HEYKEL SANATI

a) Hunlular dönemi: Bu dönemde genellikle tunçtan yapılmış kemer tokaları, at koşumu süsleri ve takılardan oluşan küçük boyutlu heykelcikler görülür.
b) Göktürkler dönemi: Büyük boyutlu ve anıtsal örnekler bu dönemde görülmeye başlar.

Örnekler:
Orhun Anıtları-Kültigin anıtı 732 ‘de abisi Bilge Kağan yaptırmıştır.
-Bilge kağan anıtı 735 ‘de oğlu tarafından yaptırılmıştır.
-Tonyukuk anıtı 725 ‘de kendisi yaptırmıştır.

Balbal Anıtlar
Ölen kahramanın sağlığında öldürdüğü düşmanları temsilen mezarının etrafına dikilen anıt taşlara balbal denir. Bunlar insan biçiminde kabaca yontulmuştur ve simgeseldir.
Portre heykel olarak ;
Başlığında kanatlarını açmış kartal figürü bulunan Kültigin başı en önemli örnektir.

b)Uygurlar dönemi :
-İnsan heykellerinde gerçekçi bir anlatım görülür.
-Hayvan heykellerinde ise stilize bir ifade kullanılmıştır.

Örnekler :
-Diz çökmüş yük taşıyan erkek heykeli
-Sorçukta bulunmuş at ve fil başları

-İslamiyet öncesi dönemlerde Türk heykel sanatının başarılı örnekler ortaya koyduğu gerçeği vurgulanacak .

3. ESKİ TÜRK ÇADIR SANATI

– Asya‘da Türklerin kullandıkları çadırlardan içerisinde özellikle kağan çadırlarının süsleme bakımından daha zengin ve daha büyük olduğu bilinmektedir.
-Çadırın doğaya karşı uzun yıllar dayanmaması yüzünden günümüze çok az örnek parçalar gelebilmiştir.
Çadır sanatına ilişkin bilgilerimizi şu kaynaklardan sağlarız;
-Budist ve Maniheist mağara resimlerindeki çadır süslemelerine benzeyen süslemeler kullanılmışlardır.
Türk boylarıyla ilişkisi olan gezgin, misyoner ve elçilerin gezi notlarından ;
-6yy’ da Çinli gezgin Song Yun , Akhunların hükümdar çadırlarını
-6 yy’ da Bizans elçisi Zemarkos Göktürk hükümdarı İstemi Kağanın çadırını
-7 yy’da Budha rahibi Hsuan Tsang yine Göktürk hükümdarları anlatır.

– Kurganlardan çıkan süslü çadır ve keçe parçalarından

-Selçuklularda yaygın olarak görülen kümbet mezarlarda eski Türk çadırlarından etkiler taşırlar. Kümbetlerin süslenmelerinde ve biçime bakarak çadır sanatı hakkında bilgi edinebiliriz.

– Çadırlarla birlikte halı sanatında gelişmiştir. Çünkü halı çadır içinde kullanılan önemli bir yaygı türüdür.

4. UYGUR MİMARİSİ

– İlk yerleşik yaşama geçen Türk toplumunu Uygurlardır. Bu yüzden ilk mimari örnekler ve düzenli kentler bu dönemde görülür. Kentler savaşlar nedeniyle surlarla çevrilidir.
– Uygurlarda görülen dinsel mimarinin en ilginç örneklerini Budacılık zamanında yapılan STUPA’lar oluşturur.
Örnek : Sirkip’te bulunan Stupa (Pagoda)
-Uygurların mimariye getirdiği en önemli yenilik ise :
* Kubbeli mezar anıtları yani türbeler ve
* Köşelerden kubbeye üçgen geçiş elemanı kullanmaktır.

STUPA : Asya uygarlıklarında görülen kule biçiminde tapınak .

TROMP : Köşelerden kubbeye geçişi sağlayan çeyrek küre şeklinde mimari eleman.

5. ESKİ TÜRK MADEN SANATI

– Ergenekon destanında da ; demirden bir kayanın eritilmesinden söz edilir. Bu olayın Eski Türklerde her yıl bayram olarak kutlanıldığı ve örs üzerinde demir dövüldüğü bilinmektedir.
16 yy da Ruslar Sibirya’yı aldıklarında buradaki Türklere Demirci diyerek Kuznesk kentini kurmuşlardır.

Buna göre :
MADEN SANATINA İLİŞKİN ORTAK ÖZELLİKLER :
1) Eski Türkler demir başta olmak üzere her türlü madeni araç ve gereç yapımında kullanmışlardır.
2) Modern sanatın örnekleri genellikle, At koşumu süsleri ; kemer tokaları , süs levhaları ve kap kacaklardan oluşmaktadır.
3) Modern sanatın en önemli örnekleri günümüzde Viyana Sanat Tarihi Müzesi , Leningrad Ermitaj müzesinde bulunmaktadır.
4) Bu eserler döküm , dövme ve ajurlama teknikleriyle yapılmışlardır.

AJURLAMA : Kafes gibi delikli olarak oyup, süsleme tekniğidir.

Eski Türk Maden sanatı örnekleri konu ve biçim yönünden iki bölümde incelenir.

a)Kıvrıkdal bitki üslubu : Bunlarda bitkisel motiflerin kıvrılarak iç içe geçerek oluşturduğu süslemeler vardı.
b)Hayvan üslubu : Birbirini parçalayan boğuşan yada değişik durumlarda gösterilmiş stilize hayvan motifleri kullanılmıştır.
Örnekler:
-Ermitaj müzesindeki Altın geyik
-Av sahneli Kemer tokası
-Dinlenen süvari levhası
-Bu iki üslubun birlikte kullanıldığı hatta insan figürlerinin kullanıldığı karmakarışık üslupta maden sanatı örnekleri de vardır.

Örnek :
– Dinlenen süvarı levhası
– Nac St Mikloş Altın kapları (Peçeneklerden 9.yy)
(Macaristan- Romanya arasında bulunmuş- Viyana Müzesi’nde)

NİZAMİ ÇUBUK Hoca’ya teşekkür ederiz…

Lütfen bu belgeyi kaynak göstermeden, alıntılamayın, kopyalamayın, başka bir sitede yayınlamayın… Emeğe saygı gösterelim….